این بنای کم نظیر که از جاهای دیدنی مشهد بشمار می آید به میل خسروگرد ، مناره خسروجرد، منار خسروجرد، میل خسروجرد معروف است. میل یا مناره خسروگرد مهمترین و بزرگترین اثر تاریخی و جاذبه گردشگری خسروگرد و حتی سبزوار و اطراف آن است. این میل همچنین به لحاظ ارتفاع بلندترین اثر تاریخی استان خراسان رضوی بوده و قدمت، شهرت و ارزش تاریخی این میل به حدی است که در تاریخ ۱۳۱۰/۱۰/۱۵ به شماره ۷۷ در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است.

 میل خسروگرد در سال ۵۰۵ هجری قمری و به دستور ((تاج الدوله ابوالقاسم بن السعید)) ساخته شده است. در سال ۵۰۵ هجری قمری حاکم خراسان و نواحی اطراف آن سلطان سنجر بوده است که پس از مرگ پدرش – سلطان ملکشاه سلجوقی- بر خراسان و اطراف آن حکومت یافت. همچنین ((ابوالقاسم علی بن سعید)) که ساخت میل خسروگرد به دستور وی صورت گرفته در این زمان نایب وزیر سلطان سنجر بوده است.

مشابه میل خسروگرد، مناره دیگری در خارج شهر غزنین به سال ۴۱۵ هجری قمری به فرمان سلطان محمود غزنوی ساخته شده است و از این رو برخی معتقدند که این میل نیز در همان دوران ساخته شده و تاریخ روی کتیبه مربوط به مرمت و بازسازی احتمالی آن بوده است. اما به سبب آنکه کتیبه روی میل خسروگرد کاملا در بدنه قرار گرفته و امکان تغییر آن بدون تخریب کلی میل وجود ندارد و همچنین از طرف دیگر متن نوشته روی کتیبه به تاریخ بناء و نه تاریخ مرمت اشاره دارد، بنابراین به جرأت می‌توان نظریه اخیر را رد کرده و تاریخ بنای میل را همان سال ۵۰۵ هجری قمری دانست.

معماری میل

میل خسروگرد میلی آجری است که با استفاده از آجر، آجرتراش، چوب و ملات گل با مخلوط شیره آهک و ماسه بادی و خاک رس ساخته شده است. این میل دارای چهار بخش اصلی پایه، ساقه، بدنه و راس می باشد. ارتفاع کل این میل از روی زمین محل بنا تا بالاترین نقطه ۳۲/۱۰ متر است.

پایه

پایه این میل دارای پلان مربعی است که در گوشه های آن پخهایی به عرض ۲ متر اجرا شده که محل ورودی ۴ حجره در این بخش است. ارتفاع بخش پایه ۲/۲۵ متر است و عرض هر ضلع آن در پایین ۱۵/۹۵ متر و در بالا ۱۵/۵۵ متر است. به منظور امکان دسترسی به بدنه میل در دو ضلع شرقی و غربی دو ردیف پله تعبیه شده است. هر یک از این ردیف پله ها دارای ۶ پله است که طول هر کف پله و ارتفاع آن -بجز پله اول- ۳۵ سانتیمتر است. ارتفاع پله اول ۶۵ سانتیمتر و عرض کف پله آن همان ۳۵ سانتیمتر است.

عرض پله ها ۹۵ سانتیمتر که با در کنار هم قراردادن ۱۳ آجر بصورت راسته ایجاد شده است. در دورتادور بالای بخش پایه یک نیم پله به ارتفاع ۸ سانتیمتر و عرض ۵۵ سانتیمتر جهت جلوگیری از ریزش آب به دیوارها اجرا شده است. نمای بخش پایه با استفاده از آجرهای ۲۵*۲۵ ایجاده شده که تنها در دو جهت افقی و عمودی قرارگرفته اند.

روی بخش پایه با استفاده از آجرهای جدید در دوره های مرمت اخیر پوشش داده شده است که ابعاد آن با آجرهای استفاده شده در نمای پایه متفاوت است.

ساقه

ساقه میل در واقع بخشی است که بر روی سکوی پایه قرارگرفته و بدنه اصلی میل بر روی آن ساخته شده است. به علاوه درب دسترسی به بدنه میل نیز در ضلع غربی بخش ساقه تعبیه شده است. شکل این بخش تقریبا مکعبی است که طول هر ضلع آن در محل اتصال به پایه ۴۹۵ سانتیمتر و در محل اتصال به بدنه ۴۲۵ سانتیمتر می باشد. ارتفاع ساقه میل از روی سکوی پایه ۲۸۰ سانتیمتر است.

نمای این بخش تنها با استفاده از آجرهای ۲۵*۲۵ ساخته شده و جهت کارگذاری آنها -به جز در بالاترین رگ- فقط بصورت افقی است.

بدنه

این بخش اصلی ترین بخش میل را تشکیل می دهد. شکل بدنه بصورت استوانه ای است که از پایین به بالا قطر آن کم می شود (مخروطی شکل). ارتفاع کلی این بخش بیش از ۲۵ متر است که حدود ۸۰ درصد ارتفاع کلی میل را شامل می شود. قطر خارجی بدنه در پایین ترین نقطه ۴۹۵ سانتیمتر و در بالاترین نقطه و در زیربخش راس حدود ۲۶۰ سانتیمتر می باشد. قطر داخلی بدنه در پایین ۲۸۵ سانتیمتر و در زیربخش راس ۱۵۰ سانتیمتر است. با توجه به اختلاف قطرهای داخلی و خارجی بدنه می توان گفت که ضخامت دیوار در پایین حدود ۱۰۵ سانتیمتر و در بالا ۵۵ سانتیمتر است.

بدنه میل از دو بخش اصلی دیوارهای خارجی و ستون میانی تشکیل شده است. پله های گردانی که در بدنه میل ساخته شده اند بر دو این بخش تکیه دارند. بدنه دارای ۸۳ پله است که عرض بزرگترین آنها که در پایین قرارداد ۹۵ سانتیمتر است. جهت امکان دید در بدنه ۱۰ عدد نورگیر در تعبیه شده است که با انتقال نور به داخل میل روشنایی لازم را برای امکان بالارفتن از میل فراهم کرده اند.

راس

این بخش بالاترین نقطه میل را تشکیل داده و بر روی یک تونگان یا نعلبکی قرارگرفته است. شکل استوانه ای کامل این بخش این احتمال را بیشتر می کند که چیزی از ارتفاع میل کم نشده است و نظریه برخی که معتقدند میل بلندتر از اندازه کنونی بوده است، چندان صجیج به نظر نمی رسد.

قطر خارجی راس در بالاترین نقطه ۲۸۰ سانتیمتر است که حدود ۱۳ نفر به راحتی می توانند بر روی بخش راس گرداگرد یکدیگر بنشینند.

کاربری

ابتدا تصور می شد که این مناره تنها باقیمانده مسجد جامع بزرگ خسروگرد است اما کاوشهای باستان شناسی اخیر در کنار برخی شواهد نشان می دهد که این مناره هیچ ارتباطی به مسجد جامع بزرگ خسروگرد نداشته و کاربری آن به عنوان میل راهنمای مسافران بوده است. برخی از این شواهد عبارتند از:

۱- در کاوشهای باستان شناسی انجام شده هیچ آثار و بقایایی که حاکی از وجود مسجد در این مکان باشد، بدست نیامده است.

۲- شکل میل هیچ شباهتی به مناره های مساجد اسلامی دوره سلجوقی ندارد.

۳- پایه میل بصورت منفرد برای آن ساخته شده در حالیکه پایه مناره مساجد معمولا با پایه گنبد و مناره دیگر در ارتباط است.

۴- متن کتیبه موجود بر روی میل حاکی از آن است دستور به ساخت تنها مناره داده شده نه مسجد.

تاریخچه مرمت میل

اولین مرمت مستند در سال ۱۱۳۵ هجری قمری به دستور نادرشاه افشار بر روی این میل انجام شده است. این مطلب را گردشگر غربی بنام هانری رنه در کتاب سفرنامه از خراسان تا بختیاری عنوان کرده است. همچنین ضیع الدوله در کتاب مطلع الشمس می گوید که در سال ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار این میل مورد مرمت قرار گرفته است. یک دوره مرمت نیز در دوره پهلوی دوم انجام پذیرفته اما آخرین اقدامات مرمتی مربوط به سال ۱۳۷۵ هجری شمسی است که طی آن بام سکو و پایه میل مرمت شده است.

مسیر دسترسی:

میل خسروگرد در ۵ کیلومتری غرب شهر سبزوار و یک کیلومتری جنوب روستای خسروگرد قرار دارد. در سالهای اخیر و پس از جداسازی باندهای رفت و برگشت جاده تهران-مشهد این میل در بین این دو باند واقع شده و از فاصله ۱۰ کیلومتری قابل رویت است.